Εξαφανίζεται ο ιός HPV;

Ο HPV (Human Papillomavirus) είναι μια ομάδα περισσότερων από 200 στελεχών ιών DNA, εκ των οποίων περίπου 40 μολύνουν τους βλεννογόνους των γεννητικών οργάνων. Η συντριπτική πλειονότητα των λοιμώξεων από HPV είναι ασυμπτωματικές και αυτοπεριοριζόμενες (διαδικασία που ονομάζεται «αυτόματη κάθαρση»), όμως κάποιες επίμονες λοιμώξεις υψηλού κινδύνου μπορεί να οδηγήσουν σε προκαρκινικές αλλοιώσεις και καρκίνο. Το ερώτημα «εξαφανίζεται ο HPV από μόνος του;» απαντάται θετικά σε μεγάλο ποσοστό των περιπτώσεων, καθώς το ανοσοποιητικό σύστημα εκκαθαρίζει συχνά αυτόματα τη λοίμωξη. Για παράδειγμα, υπολογίζεται ότι 8 στους 10 ενήλικες θα μολυνθούν από HPV κάποια στιγμή στη ζωή τους, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις ο ιός θα φύγει αβλαβώς.

Τύποι HPV (Χαμηλού vs Υψηλού Κινδύνου)

Οι τύποι HPV διαχωρίζονται σε χαμηλού κινδύνου και υψηλού κινδύνου με βάση την καρκινογενετική τους δράση. Οι χαμηλού κινδύνου τύποι (π.χ. HPV-6 και HPV-11) προκαλούν κυρίως καλοήθη προβλήματα, όπως κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων και κοινούς ή πελματιαίους κονδυλώματα. Περισσότερο από το 90% των αναφερόμενων κονδυλωμάτων οφείλεται στα στελέχη 6 ή 11.

Αντίθετα, οι υψηλού κινδύνου τύποι (π.χ. HPV-16, HPV-18, καθώς και 31, 33, 45, 52, 58 κ.ά.) θεωρούνται ογκογόνοι, αφού μπορούν να προκαλέσουν προκαρκινικές αλλοιώσεις και καρκίνους. Σχεδόν όλες οι προκαρκινικές βλάβες του τραχήλου συνδέονται με HPV υψηλού κινδύνου. Οι τύποι 16 και 18 ευθύνονται από κοινού για περίπου το 65% των καρκίνων του τραχήλου της μήτρας παγκοσμίως. Συγκεκριμένα, ο τύπος 16 προκαλεί περίπου το 50% των καρκίνων τραχήλου, ενώ μαζί με τον 18 φθάνουν το 66%.

Το παραπάνω διάγραμμα συνοψίζει ότι, ενώ η πλειονότητα των λοιμώξεων από HPV εκκαθαρίζεται αυτόματα σε 1–2 χρόνια, τα στελέχη υψηλού κινδύνου συνδέονται με σημαντικά υψηλότερη πιθανότητα να προκαλέσουν προκαρκινικές βλάβες. Ο ίδιος οργανισμός (CDC) σημειώνει ότι μόνο ένα μικρό υπόλοιπο (<10%) των λοιμώξεων δεν εκκαθαρίζεται μετά από δύο χρόνια.

Μετάδοση και επιπολασμός

Ο HPV μεταδίδεται κυρίως μέσω σεξουαλικής επαφής —κολπικού, πρωκτικού ή στοματικού— με φορέα του ιού, ακόμα και όταν αυτός δεν εμφανίζει συμπτώματα. Ειδικότερα, η μετάδοση γίνεται με επαφή δέρματος-δέρματος στα γεννητικά όργανα. Απλή καθημερινή επαφή (χειραψία, φιλί, κοινή χρήση πιάτων) ΔΕΝ μεταδίδει τον ιό. Υπάρχει όμως θεωρητικός κίνδυνος έμμεσης μετάδοσης μέσω κοινόχρηστων εγκαταστάσεων υγιεινής (όπως ντους ή πισίνα) όπου ο ιός μπορεί να ανιχνευθεί προσωρινά. Η χρήση προφυλακτικού μειώνει σημαντικά τη μετάδοση, αλλά δεν την εξαλείφει πλήρως, αφού το προφυλακτικό δεν καλύπτει όλα τα δέρμα που μπορεί να έρθει σε επαφή.

Ο HPV είναι εξαιρετικά διαδεδομένος παγκοσμίως. Στις ΗΠΑ καταγράφονται περίπου 14 εκατομμύρια νέες λοιμώξεις ετησίως. Παγκοσμίως, σχεδόν όλοι οι σεξουαλικά ενεργοί άνθρωποι θα έρθουν κάποια στιγμή σε επαφή με τον ιό: οι γυναίκες στις αναπτυσσόμενες περιοχές έχουν υψηλότερο φορτίο λοίμωξης (π.χ. 24% στις υποσαχάριες χώρες), ενώ και οι άνδρες εκτίθενται ιδιαίτερα σε ειδικούς πληθυσμούς (MSM, HIV θετικοί). Συνολικά, εκτιμάται ότι περίπου 70% των γυναικών θα καθαρίσουν τον HPV χωρίς πρόβλημα, ενώ οι λοιμώξεις μολύνουν το 8 στους 10 ενήλικες κάποια στιγμή.

Αυτόματη κάθαρση του HPV

Σε μεγάλο ποσοστό (περίπου 90%) ο HPV «εξαφανίζεται» μέσα σε 1–2 χρόνια. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το ανοσοποιητικό σύστημα καταφέρνει να εξαλείψει ή να περιορίσει αποτελεσματικά τη λοίμωξη μέσα σε λίγους μήνες. Η διαδικασία αυτή της φυσικής εξάλειψης λέγεται αυτόματη κάθαρση του HPV.

Ακόμη και οι τύποι υψηλού κινδύνου παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά αυτόματης κάθαρσης, αν και γενικά χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να εξαφανιστούν. Σύμφωνα με το CDC, η πλειονότητα των λοιμώξεων, συμπεριλαμβανομένων και των ογκογόνων τύπων, καθαρίζει σε 1–2 χρόνια, συχνά ήδη μέσα στο πρώτο έτος. Ένα μικρό μόνο ποσοστό λοιμώξεων επιμένει (χρόνια λοίμωξη). Όταν συμβαίνει αυτό, η συνέχεια της λοίμωξης αυξάνει την πιθανότητα επιπλοκών.

Παράγοντες που επηρεάζουν την παραμονή ή εξαφάνιση

Παράγοντες που επηρεάζουν το αν μία λοίμωξη HPV θα καθαρίσει ή θα επιμείνει περιλαμβάνουν:

• Ανοσοποιητικό σύστημα: Άτομα με εξασθενημένο ανοσοποιητικό (π.χ. λόγω HIV ή ανοσοκαταστολής μετά από μεταμόσχευση) δυσκολεύονται περισσότερο να αποβάλλουν τον ιό. Επιπλέον, οι συνυπάρχουσες λοιμώξεις (όπως άλλες ΣΜΝ) επηρεάζουν αρνητικά την κάθαρση.

• Ηλικία: Οι νέοι, ιδιαίτερα οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες, τείνουν να έχουν ισχυρότερο ανοσοποιητικό και υψηλότερη ικανότητα αυτόματης κάθαρσης. Η λοίμωξη γίνεται περισσότερο επίμονη σε μεγαλύτερες ηλικίες, όπου και μπορεί να εκδηλωθεί αρκετά χρόνια μετά την αρχική μόλυνση.

• Σεξουαλική συμπεριφορά: Ο μεγάλος αριθμός σεξουαλικών συντρόφων αυξάνει την πιθανότητα πολλαπλών εκθέσεων στον ιό. Η χρήση προφυλακτικών και η μονογαμία/εμπιστοσύνη σε ένα σταθερό σύντροφο μειώνουν τον κίνδυνο επανεμφάνισης και επανμόλυνσης.

• Κάπνισμα: Το κάπνισμα βλάπτει τη φυσική αντίσταση του τραχήλου στη λοίμωξη από HPV. Οι καπνιστές παρουσιάζουν πιο επίμονη λοίμωξη και βραδύτερη κάθαρση, ενώ η διακοπή του καπνίσματος επιταχύνει τη θεραπεία.

• Άλλοι παράγοντες: Γενικά, η ισορροπημένη διατροφή, η τακτική άσκηση και η αποφυγή στρες ενισχύουν το ανοσοποιητικό και βοηθούν στη γρήγορη εξάλειψη του HPV. Αντίθετα, σοβαρές νόσοι ή συμπτώματα που επιβαρύνουν τον οργανισμό μπορεί να επιμηκύνουν την παρουσία του ιού.

Χρόνια λοίμωξη από HPV

Όταν ο ιός HPV επιμένει στο σώμα πέραν των 1–2 ετών, η λοίμωξη χαρακτηρίζεται ως χρόνια. Στις γυναίκες, η χρόνια λοίμωξη με HPV υψηλού κινδύνου είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας κινδύνου για την ανάπτυξη προκαρκινικών αλλοιώσεων του τραχήλου. Η χρόνια λοίμωξη μπορεί να προκαλέσει βλάβες στις κυτταρικές στιβάδες του τραχήλου που εντοπίζονται στο τεστ Παπ. Οι ήπιες αλλοιώσεις (χαμηλού βαθμού) συχνά υποχωρούν μόνες τους, ενώ οι σοβαρές (υψηλού βαθμού) θεωρούνται προκαρκινικές και, αν δεν αντιμετωπιστούν, μπορεί να εξελιχθούν σε διηθητικό καρκίνο έπειτα από πολλά χρόνια. Συνολικά, λιγότερο από το 10% των λοιμώξεων επιμένει πέραν των δύο ετών. Παρόμοια πορεία φαίνεται στον πρωκτό: οι επίμονες λοιμώξεις συνδέονται με υψηλού βαθμού βλάβες (HSIL) που προηγούνται του καρκίνου του πρωκτού.

Σε κάθε περίπτωση, η μετάβαση από την αρχική μόλυνση σε καρκίνο είναι αργή. Συνήθως απαιτούνται δεκαετίες για την ογκογένεση. Καθοριστικό ρόλο έχει και το γεγονός ότι, ακόμη και αν μία λοίμωξη έχει καθαριστεί, το ανοσοποιητικό δεν εγγυάται ισόβια προστασία· ένα άτομο μπορεί να εκτεθεί ξανά σε διαφορετικό στέλεχος και να μολυνθεί εκ νέου.

Συσχέτιση του HPV με τον καρκίνο

Η σχέση του ιού HPV με διάφορους καρκίνους είναι πια αποδεδειγμένη. Σχεδόν το 100% των καρκίνων του τραχήλου αποδίδεται σε ογκογόνους τύπους HPV. Επιπλέον, υψηλού κινδύνου στελέχη HPV ανιχνεύονται στο ~90% των καρκίνων του πρωκτού, στο ~70% των καρκίνων του στοματοφάρυγγα (λαιμού, αμυγδαλών) και σε μεγάλο ποσοστό των καρκίνων αιδοίου, κόλπου και πέους. Συνολικά, παγκοσμίως υπολογίζεται ότι περίπου 620.000 νέες περιπτώσεις καρκίνου στις γυναίκες και 70.000 στους άνδρες προκλήθηκαν από HPV το 2019.

Η τελική μετατροπή σε καρκίνο απαιτεί χρόνια παρουσίας του ιού: οι αλλοιώσεις που προκαλεί προοδευτικά συσσωρεύουν γενετικές βλάβες. Έτσι, ο HPV λέγεται ότι «το θέτει το σκηνικό» για καρκινογένεση. Ωστόσο, θυμίζουμε ότι η πλειονότητα των ατόμων με HPV δεν αναπτύσσει ποτέ καρκίνο. Κλειδί είναι η πρόληψη και η παρακολούθηση των προκαρκινικών σταδίων.

Ο ρόλος του εμβολίου κατά του HPV

Ο εμβολιασμός είναι το πιο αποτελεσματικό μέτρο πρόληψης έναντι του HPV. Τα εμβόλια (διδύναμα, τετραδύναμα, 9δύναμα) περιέχουν ακίνδυνα σωματίδια των πιο συχνών ογκογόνων τύπων HPV, και προστατεύουν από λοιμώξεις με αυτούς. Αν χορηγηθούν στην παιδική/εφηβική ηλικία (πριν από κάθε έκθεση στον ιό), μπορούν να αποτρέψουν πάνω από το 90% των καρκίνων που σχετίζονται με τον HPV. Επιπλέον, ο εμβολιασμός προστατεύει από τα κονδυλώματα που προκαλούν ορισμένα στελέχη χαμηλού κινδύνου και από άλλους HPV-σχετιζόμενους καρκίνους (πρωκτού, στόματος-φάρυγγα).

Οι διεθνείς οργανισμοί (CDC, ACS, WHO) συστήνουν τον καθολικό εμβολιασμό κοριτσιών και αγοριών ηλικίας 9–14 ετών. Το εμβόλιο παρέχεται σε 2 δόσεις με μεσοδιάστημα περίπου 6 μηνών. Για άτομα που δεν εμβολιάστηκαν μικρότερα, συνιστάται catch-up εμβολιασμός έως την ηλικία των 26 ετών. Για ενήλικες 27–45 ετών, ο εμβολιασμός μπορεί να γίνει με βάση το ιστορικό εμβολιασμού και συζητώντας τα υπέρ και τα κατά με τον γιατρό. Εάν κάποιος διαγνωσθεί με HPV, το εμβόλιο δεν θεραπεύει την υπάρχουσα λοίμωξη, αλλά αποτρέπει νέες μολύνσεις με τους καλυπτόμενους τύπους.

Τα διαθέσιμα δεδομένα (15+ χρόνια μελέτης) επιβεβαιώνουν ότι τα εμβόλια HPV είναι πολύ ασφαλή και εξαιρετικά αποτελεσματικά στη μείωση των προκαρκινικών αλλοιώσεων και των καρκίνων. Στις χώρες όπου εφαρμόζεται καθολικός εμβολιασμός νέων, έχει παρατηρηθεί σημαντική μείωση των περιπτώσεων καρκίνου τραχήλου και κολπικών αλλοιώσεων. Ενδεικτικά, η έγκαιρη χορήγηση του εμβολίου έχει μειώσει πάνω από 90% τα κρούσματα HPV-σχετιζόμενων καρκίνων που θα είχαν αναπτυχθεί.

Διάγνωση και παρακολούθηση

Δεν υπάρχει γενικό «τεστ HPV» για το αίμα ή άλλο. Οι διαγνωστικές εξετάσεις σχετίζονται κυρίως με την ανίχνευση προκαρκινικών αλλοιώσεων του τραχήλου (screening). Το συνηθέστερο μέτρο για τις γυναίκες είναι το τεστ Παπ (Pap smear): με κολποσκόπηση λαμβάνονται κύτταρα από τον τράχηλο και ελέγχονται στο μικροσκόπιο για αλλαγές. Σύμφωνα με τις αμερικανικές οδηγίες, οι γυναίκες ξεκινούν Pap test σε ηλικία 21 ετών. Αν είναι φυσιολογικό, επαναλαμβάνεται κάθε 3 χρόνια. Από 30 έως 65 ετών, ο έλεγχος γίνεται είτε με Pap κάθε 3 έτη, είτε με HPV test κάθε 5 έτη, είτε συνδυαστικά Pap+HPV κάθε 5 χρόνια.

Το HPV DNA test αναζητά τμήματα του ιού υψηλού κινδύνου στον τράχηλο. Χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με το Pap test (co-testing) ή μόνο του σε γυναίκες άνω των 30 ετών. Αρνητικό αποτέλεσμα και για τις δύο εξετάσεις σημαίνει μεγάλη ασφάλεια και δυνατότητα μεταβολής του επόμενου ελέγχου σε 5 χρόνια. Αν όμως βρεθεί HPV ή κυτταρική βλάβη, ακολουθεί κολποσκόπηση και πιθανή βιοψία για επιβεβαίωση.

Δεν υπάρχουν (επί του παρόντος) εγκεκριμένα τεστ HPV για άντρες ή για στοματοφαρυγγικές βλάβες. Σε υψηλού κινδύνου ομάδες (π.χ. ομοφυλόφιλοι άντρες, HIV-θετικοί) συχνά εξετάζεται ο πρωκτός (ανατολικό τεστ Παπ), αλλά δεν υπάρχουν καθολικές οδηγίες. Γενικά, ο έλεγχος για HPV στομάχου-λαιμού γίνεται κατά την οδοντιατρική εξέταση (έλεγχος στοματοφάρυγγα), αφού τα πρώτα συμπτώματα ξεκινούν ως πληγές στο στόμα ή στο λαιμό.

Ο καλύτερος γυναικολόγος σύμφωνα με τους ασθενείς – με πάνω από 1.000 αξιολογήσεις – Dr. I. Ράπτης

Πρόληψη και διαχείριση

Για την αντιμετώπιση του HPV προτείνονται τα εξής μέτρα:

• Εμβολιασμός HPV: Όπως περιγράφεται, ο καθολικός εμβολιασμός εφήβων είναι το κλειδί για την πρόληψη. Αν και δεν θεραπεύει υπάρχουσα λοίμωξη, μειώνει δραστικά την εμφάνιση νέων HPV λοιμώξεων και, κατ’ επέκταση, των καρκίνων που προκαλούνται από αυτές.

• Ασφαλής σεξουαλική συμπεριφορά: Η χρήση προφυλακτικών σε κάθε επαφή περιορίζει σημαντικά τη μετάδοση του ιού, καθώς καλύπτεται μεγάλο μέρος του δέρματος των γεννητικών οργάνων. Η μείωση του αριθμού ερωτικών συντρόφων, η μονογαμία ή η αυστηρά περιορισμένη ερωτική δραστηριότητα μειώνουν επίσης τον κίνδυνο μόλυνσης.

• Αποχή σε περίπτωση συμπτωμάτων: Αν ένας σύντροφος έχει ορατά κονδυλώματα, συνιστάται προσωρινή αποχή από τη σεξουαλική επαφή μέχρι αυτά να θεραπευτούν, διότι τότε η πιθανότητα μετάδοσης του ιού είναι υψηλή.

• Τακτικός έλεγχος: Γυναίκες με τράχηλο πρέπει να υποβάλλονται σε τακτικό Pap test και HPV test, σύμφωνα με τις οδηγίες (όπως προαναφέρθηκε). Ειδικές ομάδες (όπως γυναίκες με HIV) μπορεί να χρειάζονται πιο συχνή παρακολούθηση (π.χ. από 25 ετών ανά 3ετία). Η έγκαιρη ανίχνευση και θεραπεία προκαρκινικών βλαβών είναι καίρια για την πρόληψη του καρκίνου.

• Διακοπή καπνίσματος: Το κάπνισμα αυξάνει την επίμονη λοίμωξη από HPV. Οι καπνιστές ωφελούνται σημαντικά αν κόψουν το τσιγάρο, αφού έτσι διευκολύνεται η αυτόματη κάθαρση.

• Εξισορροπημένη ζωή: Καλές διατροφικές συνήθειες, άσκηση και αποφυγή υπερβολικού στρες ενισχύουν το ανοσοποιητικό και βοηθούν τον οργανισμό να «καθαρίσει» τον ιό. Αν εμφανιστούν συμπτώματα, να ενημερώσετε τον γιατρό σας εγκαίρως.

• Διαχείριση βλαβών: Οι εκδηλώσεις του ιού αντιμετωπίζονται κατά περίπτωση. Τα κονδυλώματα αφαιρούνται με κρυοπηξία, λέιζερ ή τοπικά φάρμακα, ενώ οι προκαρκινικές αλλοιώσεις στον τράχηλο αποκόπτονται ή καταστρέφονται. Έτσι προλαμβάνεται η εξέλιξή τους σε καρκίνο.

Συνδυάζοντας εμβολιασμό, τακτικό screening και ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές, μπορούμε να ελαχιστοποιήσουμε δραστικά τον κίνδυνο σοβαρών συνεπειών από τον HPV. Με τη σωστή ιατρική καθοδήγηση, καμία λοίμωξη HPV δεν χρειάζεται να εξελιχθεί σε σοβαρή νόσο: ο τακτικός έλεγχος και ο εμβολιασμός εξασφαλίζουν ότι ο κίνδυνος καρκίνου ελαχιστοποιείται. Τέλος, η ευαισθητοποίηση του κοινού για τον HPV ενισχύει την πρόληψη: όταν οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι πρόκειται για έναν κοινό και διαχειρίσιμο ιό, μειώνονται ο φόβος και το στίγμα, και ενισχύονται η συμμετοχή στα προγράμματα εμβολιασμού και η τήρηση των εξετάσεων πρόληψης – καλύτερος γυναικολόγος – καλύτεροι γυναικολόγοι

Πίνακας σύγκρισης τύπων HPV: Ο παραπάνω πίνακας συγκρίνει τους HPV χαμηλού και υψηλού κινδύνου ως προς τους κοινούς τύπους, τις περιοχές μόλυνσης, το ποσοστό αυτόματης κάθαρσης και τον κίνδυνο εξέλιξης σε καρκίνο. Οι πληροφορίες προέρχονται από αξιόπιστες ιατρικές πηγές (CDC, ACS) και τονίζουν ότι η πραγματική διαφορά μεταξύ των κατηγοριών είναι στον κίνδυνο καρκίνου· αμφότερες κατηγορίες συχνά καθαρίζονται αυτόματα