Σκολίωση και σχολική τσάντα: Αιτιότητα ή επίδραση;

Η σκολίωση είναι μια πλάγια απόκλιση της σπονδυλικής στήλης συνοδευόμενη από στρέψη των σπονδύλων, συχνά σε σχήμα “S” ή “C”. Οι πιο συχνές μορφές σκολίωσης είναι η ιδιοπαθής, που εμφανίζεται στην εφηβική ηλικία (80–85% των περιπτώσεων) χωρίς γνωστή αιτία, και η ιδιοπαθής παιδική. Λιγότερο συχνά εμφανίζονται η συγγενής σκολίωση (πλαγία κάμψη λόγω ανωμαλιών σπονδύλων κατά τη γέννηση) και η νευρομυϊκή σκολίωση(συμβαίνει σε παθήσεις όπως εγκεφαλική παράλυση ή μυϊκή δυστροφία). Όπως σημειώνει το Mayo Clinic, τα αίτια της σκολίωσης των πιο κοινών τύπων παραμένουν άγνωστα – πιθανώς ρόλο παίζουν γενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες (ορμονικές ανωμαλίες, ανώμαλη ανάπτυξη οστών ή μυών κ.ά.).

Πρακτικά, γενετική προδιάθεση φαίνεται να αυξάνει τον κίνδυνο· η σκολίωση συνήθως τρέχει σε οικογένειες. Ωστόσο, όπως επισημαίνουν οι ειδικοί, δεν υπάρχει μέχρι σήμερα κάποια προφανής σχέση με εξωτερικούς παράγοντες όπως η στάση σώματος ή τα βαριά φορτία: «Δεν γνωρίζουμε την αιτία του μεγαλύτερου ποσοστού των περιπτώσεων σκολίωσης», και «η σκολίωση είναι συνήθως πολυπαραγοντική – δεν προκαλείται από το κάθισμα ή το βάρος που κουβαλάει το παιδί».

Ο ρόλος της σχολικής τσάντας: μύθοι και πραγματικότητα

Έχει διαδοθεί ευρέως η αντίληψη ότι οι βαριές σχολικές τσάντες προκαλούν σκολίωση ή επιδεινώνουν υπάρχουσες καμπυλότητες της σπονδυλικής στήλης. Ωστόσο υπάρχουν σημαντικές αποδείξεις ότι αυτό ΔΕΝ ισχύει. Πολλοί ειδικοί τονίζουν πως οι σχολικές τσάντες μπορεί να προκαλέσουν πόνο στην πλάτη και προβλήματα στη στάση, όχι όμως αληθινή σκολίωση. Για παράδειγμα, η Αμερικανική Ακαδημία Ορθοπαιδικών Ορθοπεδικών (AAOS) δηλώνει κατηγορηματικά ότι «βαριές τσάντες δεν προκαλούν σκολίωση ούτε κάνουν χειρότερη μια υπάρχουσα καμπύλη». Ομοίως, Mayo Clinic επισημαίνει: «Το να κουβαλάει κανείς βαριά τσάντα δεν προκαλεί σκολίωση». Ακόμη και επιστημονικές πηγές υποστηρίζουν ότι η σκολίωση «δεν προκαλείται από το κουβάλημα μεγάλων φορτίων». Σε άρθρο του Johns Hopkins αναφέρεται ρητά πως «η κακή στάση ή οι βαριές τσάντες δεν προκαλούν σκολίωση». Με άλλα λόγια, τα σημερινά δεδομένα και οι γνώμες ειδικών συγκλίνουν στο ότι η σχέση μεταξύ τσάντας και σκολίωσης είναι έμμεση και αβέβαιη – η τσάντα δεν θεωρείται αιτία σκολίωσης.

Κύριες αιτίες σκολίωσης

Σύμφωνα με τα διεθνή ιατρικά δεδομένα, η πλειονότητα των περιπτώσεων σκολίωσης είναι ιδιοπαθής (αιτία άγνωστη). Το National Institutes of Health αναφέρει ότι η ιδιοπαθής σκολίωση πιθανότατα οφείλεται σε συνδυασμό γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, ενδεχομένως συμπεριλαμβανομένων ορμονικών ή νευρομυϊκών παραγόντων. Υπάρχει μια γενετική συνιστώσα – τέτοια καμπύλη τείνει να εμφανίζεται σε περισσότερα από ένα μέλη της ίδιας οικογένειας – αλλά και επίπτωση παράγοντες ζωής (π.χ. ανάπτυξη στην εφηβεία) φαίνεται πως παίζουν ρόλο.

Οι λιγότερο συνηθισμένοι τύποι σκολίωσης (μη ιδιοπαθείς) περιλαμβάνουν: συγγενή σκολίωση, όπου η καμπύλη υπάρχει από τη γέννηση λόγω ανωμαλιών στην ανάπτυξη των σπονδύλων, και νευρομυϊκή σκολίωση, που οφείλεται σε παθήσεις νεύρων ή μυών (π.χ. εγκεφαλική παράλυση, μυϊκή δυστροφία). Επιπλέον, σκολίωση μπορεί να εμφανίζεται ως δευτερογενές σύμπτωμα σε άλλες καταστάσεις (π.χ. τραυματισμοί σπονδύλων, όγκοι). Γενικά, οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι διαφορετικοί παράγοντες (πολύ συχνά γενετικοί) συνδυάζονται στις περισσότερες περιπτώσεις σκολίωσης, καθιστώντας την πολυπαραγοντική νόσο.

Επισκόπηση ερευνών – Σχολική τσάντα και σκολίωση

Μέχρι σήμερα έχουν γίνει διάφορες μελέτες για το αν η χρήση βαριάς σχολικής τσάντας σχετίζεται με την εμφάνιση ή επιδείνωση της σκολίωσης. Οι περισσότερες έρευνες δεν δείχνουν ότι η τσάντα προκαλεί σκολίωση, αν και επιβεβαιώνουν ότι βαριές τσάντες επηρεάζουν τον μυϊκό σκελετό:

• Walicka-Cupryś et al., 2015 (BioMed Res Int): Μελέτησε 109 επτάχρονα παιδιά με χρήση ψηφιακής ανάλυσης στάσης (σύστημα Zebris). Η μελέτη έδειξε ότι τσάντες >10% του σωματικού βάρους οδηγούν σε επίπεδη οσφυϊκή λόρδωση (μείωση της φυσιολογικής κυρτότητας). Δηλαδή, οι βαριές τσάντες αλλάζουν το προφίλ του σώματος στον εγκάρσιο άξονα (επιπλέον εμπρόσθιου – οπίσθιου κυρτώματος), όχι όμως ότι προκαλούν καμπύλη πλάγια (σκολίωση).

• Sahli et al., 2013 (The Spine Journal): Πειραματική μελέτη σε 14 εφήβους με ιδιοπαθή σκολίωση και 12 υγιείς συνομηλίκους. Ζητήθηκε να φορούν τσάντες 10% και 15% του βάρους τους, συμμετρικά ή σε μια τιράντα. Τα ευρήματα έδειξαν ότι αυξανόμενα φορτία προκαλούσαν επιβάρυνση της ισορροπίας των παιδιών, ιδίως σε καμπύλες σκολίωσης. Συγκεκριμένα, φορτίο 10% ήδη επιδείνωνε την ισορροπία σε παιδιά με σκολίωση, ενώ φορτίο 15% σε υγιείς. Το σύμπτωμα ήταν βαρύτερο όταν η τσάντα φορεθεί σε μια τιράντα, ειδικά από την κυρτή πλευρά της σκολίωσης. Η μελέτη συνέστησε το συμμετρικό φέρωμα και ζυγό βάρος (<10%) για καλύτερη σταθερότητα. Ωστόσο, και εδώ δεν βρέθηκε ότι η τσάντα αλλάζει τη γωνία της σκολίωσης – μόνο ότι επιδεινώνει το πρόβλημα ισορροπίας και άλγους.

• Tahirbegolli et al., 2021 (Scientific Reports): Μεγάλη διατομεακή επιδημιολογική έρευνα σε 1.619 μαθητές (8–15 ετών) στο Κόσοβο. Η σκολίωση εκτιμήθηκε με τον δοκιμασία Adam (scoliometer), και συγκρίθηκαν δείκτες σκολίωσης με το βάρος/δείγμα της τσάντας. Βρέθηκε ότι το 26,1% των παιδιών είχε γωνία περιστροφής κορμού ≥5°, με υψηλότερη συχνότητα σε κορίτσια. Σημαντικότερη διαπίστωση: δεν υπήρχε στατιστικά σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στο ποσοστό βάρους της τσάντας και την παρουσία σκολίωσης. Με άλλα λόγια, ακόμα και αν πάνω από το 20% των μαθητών μετρούσαν βαριές τσάντες (>12,5% βάρους) αυτή η κατανομή δεν συνέπιπτε με τα κρούσματα σκολίωσης. Οι ερευνητές κατέληξαν ότι το βάρος της τσάντας δεν είναι η αιτία της εκδήλωσης της σκολίωσης, αν και μπορεί να «ενισχύσει» (under certain growth conditions) μια ήδη υπάρχουσα ελαφρά περιστροφή.

• Korovessis et al., 2004 (J Spinal Disorders): Μελέτησε 3.441 μαθητές (9–15 ετών) με μετρήσεις σκολίωσης, κύφωσης, και λαμβάνοντας υπόψη το βάρος της τσάντας. Βρέθηκε ότι το αυξημένο βάρος τσάντας συνδέθηκε με αυξημένο πόνο στην πλάτη κατά το κουβάλημα. Παρ’ όλα αυτά, δεν παρατηρήθηκε καμία συσχέτιση ανάμεσα στο βάρος/τρόπο φέρωσης της τσάντας και στο μέγεθος της σκολίωσης. Δηλαδή, οι μαθητές με βαριές τσάντες είχαν μεγαλύτερο άλγος, αλλά το ίδιο το φορτίο τσάντας δεν έδειξε να μεταβάλλει τη γωνία κάμψης της σπονδυλικής στήλης (σκολίωση).

Παρακάτω φαίνεται συνοπτικός πίνακας με τις παραπάνω (και άλλες) μελέτες:

Οι περισσότεροι ερευνητές καταλήγουν ότι δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία πως η σχολική τσάντα προκαλεί σκολίωση. Σε κάθε περίπτωση, αν κάποια επίδραση υπάρχει, αυτή αφορά κυρίως σε θέματα στάσης και πόνου στην πλάτη, όχι σε μόνιμη δομική αλλαγή. Ο μηχανισμός που προτείνουν μερικοί είναι ότι το πρόσθετο βάρος/ασυμμετρία στην τσάντα μπορεί να επιδεινώσει μια ήδη υφιστάμενη καμπύλη (π.χ. λόγω πρόσθετου στρεπτικού φορτίου), αλλά δεν θεωρείται ως πρωτογενής αιτία της αρχικής σκολίωσης.

Πιθανοί μηχανισμοί επιδείνωσης

Παρότι οι βαριές τσάντες δεν προκαλούν σκολίωση, μπορούν να επιβαρύνουν τη σπονδυλική στήλη έμμεσα μέσω της στάσης. Με απλά λόγια, κακή στάση λόγω φορτίου μπορεί να «προσομοιάσει» σκολίωση ή να επιδεινώσει προϋπάρχοντα προβλήματα. Συγκεκριμένα:

• Ασύμμετρη φόρτιση: Το σήκωμα της τσάντας σε έναν ώμο αναγκάζει το σώμα να γέρνει προς την αντίθετη πλευρά για αντιστάθμιση. Όπως αναφέρεται σε Mayo Clinic, ένα λυγισμένο σώμα «αποκλίνει προς τη μία πλευρά» και αυτό «μπορεί να προκαλέσει καμπύλωση της σπονδυλικής στήλης» (λέγοντας μάλιστα ότι μακροπρόθεσμα μπορεί να φέρει μέχρι και λειτουργική σκολίωση). Αντίστοιχα, άλλο Mayo Clinic άρθρο τονίζει πως η μεταφορά με μία τιράντα δημιουργεί κλίση και σε βάθος χρόνου «καμπύλωση του κορμού, ακόμη και λειτουργική σκολίωση». Αυτό σημαίνει ότι το σώμα γέρνει και ενδέχεται να φαίνεται «καμπυλωμένο», όμως αυτή η κατάσταση – σε αντίθεση με την ιδιοπαθή – συνήθως διορθώνεται όταν αφαιρείται η τσάντα.

• Βάρος και αντιστάθμιση: Όσο πιο βαριά είναι η τσάντα (άνω του 10–15% του σώματος), τόσο περισσότερο αναγκάζονται οι μύες του κορμού να δουλεύουν για να κρατήσουν το σώμα όρθιο. Αυτό συχνά οδηγεί τους μαθητές να σκύβουν προς τα εμπρός, για να αντισταθμίσουν το βάρος προς τα πίσω. Έτσι μπορεί να προκληθεί αυξημένος κύφωση (στρογγύλεμα) στον άνω κορμό και επίπεδη λόρδωση κάτω (πρόσθια κλίση λεκάνης). Παρά το ότι πρόκειται για προβλήματα στάσης και όχι σκολίωσης, αυτό το πρόσθετο «μυοσκελετικό στρες» μπορεί να επιβαρύνει προϋπάρχουσες ανισορροπίες. Μάλιστα, μελέτες δείχνουν ότι κατά την ανάπτυξη οπίσθια κατευθυνόμενα φορτία (όπως η ορθοστασία με πρόσθετο βάρος) μπορούν να «ενισχύσουν» μια ελαφρά προϋπάρχουσα περιστροφή σπονδύλων υπό ορισμένες συνθήκες.

• Πόνου και κόπωσης: Σε έρευνες (π.χ. [71]) παρατηρείται ότι βαριές τσάντες αυξάνουν τον πόνο στην πλάτη των μαθητών. Ο συνεχής πόνος επηρεάζει τη στάση και τελικά μπορεί να «συμπεριφέρεται» σαν σκολίωση (οι μαθητές «λιγώνουν» στην πλάγια καμπύλη λόγω πόνου), αν και πρόκειται και πάλι για λειτουργικό φαινόμενο.

Συνολικά, οι μηχανισμοί αφορούν μυοσκελετική επιβάρυνση και λανθασμένη στάση, κυρίως σε περιπτώσεις ασύμμετρου ή υπερβολικά βάρους. Δεν υπάρχουν, όμως, στοιχεία ότι η τσάντα προκαλεί μόνιμη πλευρική «παραμόρφωση» της σπονδυλικής στήλης εκτός απροοπτουμένων κληρονομικών/αναπτυξιακών συνθηκών.

Οδηγίες πρόληψης – Τι μπορούν να κάνουν γονείς και μαθητές

Για την πρόληψη πόνου και μυοσκελετικών προβλημάτων (ακόμη και χωρίς σκολίωση), ισχύουν τα εξής:

• Περιορισμός βάρους: Οργανισμοί όπως η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής (AAP) συστήνουν να μην υπερβαίνει το βάρος της τσάντας το ~15% του σωματικού βάρους. Δηλαδή, παιδί 50 κιλών δεν πρέπει να κουβαλά πάνω από ~7–8 κιλά. Μια πρακτική συμβουλή είναι: αν το παιδί σκύβει πολύ εμπρός ή ταλαντεύεται όταν φοβάει την τσάντα, πιθανώς αυτή είναι υπερβολικά βαριά.

• Ουδέτερη και συμμετρική φόρτιση: Πάντα να χρησιμοποιούνται και οι δύο ιμάντες της τσάντας. Αυτό κατανέμει ομοιόμορφα το βάρος στους ώμους και τον κορμό. Ταυτόχρονα, συνιστάται να ρυθμίζονται έτσι οι ιμάντες ώστε η τσάντα να εφαρμόζει άνετα και ψηλά στην πλάτη. Ακόμα, ζώνη μέσης («belt» ή στήθους) βοηθάει να κατανέμεται το βάρος χαμηλά και να μαζεύεται η τσάντα κοντά στο σώμα. Επίσης, τρόποι να μην υπάρχει ασύμμετρο φορτίο είναι το σχολείο να διευκολύνει ισορροπημένο πρόγραμμα (π.χ. ελαφρύτερες τσάντες, δύο τσάντες-πόρτα-πόρτα για τα βαριά βιβλία κ.ά.).

• Τακτικά διαλείμματα και σχολικοί χώροι: Οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν το παιδί να αφήνει όλα τα πολύ βαριά βιβλία σε ένα ντουλάπι στο σχολείο. Έτσι, το παιδί αλλάζει βιβλία σε τακτά διαλείμματα ή όταν αλλάζει μάθημα, αντί να κουβαλά συνεχώς τα πάντα μαζί του. Συνιστάται επίσης το παιδί να καθαρίζει την τσάντα του εβδομαδιαίως από άχρηστα αντικείμενα και να μεταφέρει μόνο ό,τι χρειάζεται.

• Κατάλληλος εξοπλισμός: Αγοράζουμε τσάντα με ευρείς, επενδυμένους ιμάντες και αρκετές θήκες για ισοκατανομή του φορτίου. Τσάντες με ενσωματωμένη πλάτη ή επιπλέον στηριγμάτων (όπως ζώνη μέσης) βοηθούν στη μείωση του φορτίου στους ώμους. Οι ειδικοί προτείνουν να επιλέγουμε ελαφριά υλικά (π.χ. ύφασμα αντί δέρματος) και ελέγχουμε ότι η τσάντα αντιστοιχεί σωστά στο ύψος του παιδιού.

• Σωστή μεταφορά: Μαθαίνουμε στο παιδί να σηκώνει την τσάντα με γόνατα λυγισμένα για να μην επιβαρύνει τη μέση. Εκπαιδεύουμε να φοράει την τσάντα τόσο ψηλά ώστε ο πυθμένας της να σταματά στην καμπύλη της μέσης, όχι πιο κάτω από αυτή. Επίσης, οι ώμοι πρέπει να είναι ίσιοι – δηλαδή η τσάντα να μην «τραβάει» το ένα χέρι χαμηλότερα από το άλλο.

• Γυμναστική και ενδυνάμωση: Ενισχύουμε τους μύες του κορμού (κοιλιακούς, ραχιαίους κ.ά.) με κατάλληλες ασκήσεις. Ιδιαίτερα, η ενδυνάμωση της ράχης και του κορμού βοηθά στο να αντέχει το σώμα καλύτερα επιπλέον βάρος. (Προσοχή: η άσκηση συστήνεται γενικά για υγεία της σπονδυλικής, όχι ως θεραπεία της σκολίωσης.)

Σε κάθε περίπτωση, αν το παιδί παρουσιάσει επίμονο πόνο στην πλάτη, καλό είναι να συμβουλευτεί ορθοπαιδικό ή φυσικοθεραπευτή πριν το πρόβλημα γίνει χρόνιο. Τα παραπάνω μέτρα αποσκοπούν στην πρόληψη του πόνου και της κακής στάσης, όχι απαραίτητα στη θεραπεία σκολίωσης (για την οποία υπάρχει εξειδικευμένη αντιμετώπιση).

Συμπέρασμα

Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία και τις απόψεις των ειδικών, η σχολική τσάντα δεν ευθύνεται άμεσα για τη σκολίωση. Ειδικοί (AAOS, Mayo Clinic, AAP κ.α.) τονίζουν ότι βαριές τσάντες δεν προκαλούν σκολίωση ούτε επιδεινώνουν τη δομική καμπύλη. Όπως αναφέρει το Mayo Clinic: «Δεν υπάρχουν δραστηριότητες που να προκαλούν ή να θεραπεύουν τη σκολίωση, και το κουβάλημα βαριάς τσάντας δεν προκαλεί σκολίωση».

Τα δεδομένα υποστηρίζουν πως η ιδιοπαθής σκολίωση εξαρτάται κυρίως από εσωτερικούς παράγοντες (γενετικούς/αναπτυξιακούς). Η μόνη συνεισφορά της σχολικής τσάντας είναι στην επιβάρυνση της στάσης και στον κίνδυνο πόνου στο κορμό – ζητήματα τα οποία με σωστές οδηγίες (αποφόρτιση, σωστή φόρτιση, γυμναστική) μπορούν να μειωθούν. Συνεπώς, η πρόληψη (ορθός χειρισμός της τσάντας, διαχείριση βάρους) είναι απαραίτητη ώστε να αποφεύγονται οι μυοσκελετικές επιπλοκές – καλύτεροι ορθοπαιδικοί χειρουργοί – καλύτερος ορθοπαιδικός χειρουργός – κορυφαίοι ορθοπαιδικοί χειρουργοί στην Anydoctor, κορυφαίος ορθοπαιδικός χειρουργός σπονδυλικής στήλης, χωρίς να επιρρίπτουμε στη σχολική τσάντα την ευθύνη για τη σκολίωση.